Gắn bó với tiến trình cải cách, TS. Lê Đăng Doanh từng là chuyên gia kinh tế của nhiều nhà lãnh đạo như Thủ tướng Phạm Văn Đồng, Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh, Phó Thủ tướng kiêm Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Nguyễn Duy Trinh. Ông từng là thành viên Ban Tư vấn của Thủ Tướng Võ Văn Kiệt và Phan Văn Khải. Năm 1993, ông được bổ nhiệm làm Viện trưởng Viện nghiên cứu Quản lý Kinh tế Trung ương.
Nghĩ về chặng đường 80 năm, TS. Lê Đăng Doanh đặt câu hỏi: "Một mặt chúng ta tự hào, nhưng mặt khác cũng thấy trách nhiệm rất nặng nề: Làm sao để tiếp tục vươn lên trong bối cảnh hiện tại?". Theo chuyên gia, nhiệm vụ nằm ở công cuộc Đổi Mới lần hai, với việc phát triển khu vực kinh tế tư nhân thực sự năng động, mạnh mẽ.
Trong không khí kỷ niệm 80 năm Quốc khánh 2/9, cờ hoa phủ kín phố phường, ông có suy nghĩ gì về chặng đường đã qua của Đất nước?
Sau 80 năm, từ Nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đến nay là Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam, chúng ta thực sự chỉ có khoảng 30 năm xây dựng và kiến thiết Đất nước.
Trước đó, cha ông ta phải chiến đấu, hy sinh, Đất nước bị tàn phá nghiêm trọng, rất nhiều người đã ngã xuống. Vì vậy, nhìn lại 80 năm, chúng ta thấy mình đã chiến đấu để giành độc lập, để trở thành một quốc gia tự chủ, nhưng chỉ có 30 năm để tập trung xây dựng Đất nước. Và trong đó, mới chỉ có 20 năm đổi mới và cải cách.
Trong hai cuộc chiến đấu giành độc lập tự do cho Tổ Quốc, nước ta đã nhận được nhiều sự giúp đỡ, viện trợ của Liên Xô, Trung Quốc và các nước xã hội chủ nghĩa khác, từ xăng dầu, sắt thép, phân bón, xe tải, vũ khí… Cho nên, công cuộc Đổi mới 1986 thực sự là một cuộc cách mạng về tư duy, đã chuyển đổi từ cơ chế kinh tế kế hoạch hóa tập trung, quan liêu bao cấp sang cơ chế thị trường, phát huy tinh thần lao động sáng tạo, năng động của nhân dân, các tiềm năng của nền kinh tế của nước ta.
Với tình hình quốc tế biến đổi, ngày nay, chúng ta một mặt biết ơn sâu sắc sự hy sinh chiến đấu của các thế hệ cha ông, đồng thời cũng phải thấy trách nhiệm xây dựng Đất nước còn rất lớn.
Thế giới đã thay đổi nhanh chóng và sâu sắc, xu thế hội nhập quốc tế bị chững lại vì sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân tộc với việc đánh thuế vào hàng nhập khẩu. Từ đó, tạo nhiều yêu cầu đổi mới khoa học - công nghệ và nâng cao chất lượng hoạt động.
Cho nên, một mặt chúng ta tự hào, nhưng mặt khác cũng thấy trách nhiệm rất nặng nề: Làm sao để tiếp tục vươn lên trong bối cảnh hiện tại?
8 thập kỷ qua, kinh tế Việt Nam đã có nhiều chuyển hóa quan trọng, từ tư duy lãnh đạo, hoàn thiện thể chế, hội nhập toàn cầu… Theo ông, đâu là chuyển hóa mang tính bước ngoặt, có ý nghĩa quan trọng cho sự phát triển kinh tế hiện tại?
Đại hội VI năm 1986 của Đảng được xem là bước ngoặt quan trọng, khi đã khơi dậy tinh thần "nhìn thẳng vào sự thật, làm rõ sự thật, nói đúng sự thật" – thay vì chỉ tuân thủ các Nghị quyết hay chỉ thị. Chính tinh thần ấy đã mở ra sự phân tích sâu sắc các thiếu sót, yếu kém của bộ máy và thúc đẩy phát huy tinh thần sáng tạo, phát huy tinh thần tự lực tự cường.
Luật Doanh nghiệp năm 1999 là một biểu hiện của tinh thần đó. Luật đã khẳng định và thực thi quyền tự do kinh doanh của mỗi công dân theo pháp luật, đúng Hiến pháp. Khi thi hành Luật ấy không chỉ mở đường cho người dân tự do khởi sự kinh doanh, mà còn đòi hỏi bộ máy nhà nước phải đổi mới mạnh mẽ.
Khi thực hiện Luật Doanh nghiệp, điều quan trọng là phải xem bộ máy từ trước đến nay hoạt động thế nào, có phù hợp với tinh thần tự do kinh doanh hay không. Tôi nhớ rất rõ, trước kia muốn lập doanh nghiệp thì phải có Chủ tịch tỉnh cho phép, đòi hỏi phải có 35 chữ ký và 32 con dấu với chi phí đáng kể về thời gian và tiền bạc của người dân. Khi thảo luận về Luật Doanh nghiệp, chúng tôi đề nghị để người dân chỉ cần nộp hồ sơ hợp lệ là được đăng ký thành lập, không cần Chủ tịch tỉnh phải ký cho phép nữa.
Trước Luật Doanh nghiệp 1999, một tuần Hà Nội chỉ thành lập được tối đa hai doanh nghiệp. Một năm tính ra rất ít. Người dân muốn mở công ty phải mất 6 tháng đến một năm, tốn kém khoảng 2.000 USD. Từ tổ dân phố đến quận, đến tỉnh, đâu đâu người thành lập doanh nghiệp cũng phải xin chữ ký chứng nhận, đồng ý và cũng cần quà cáp tốn kém.
Đi tìm hiểu, chúng tôi còn phát hiện có tới 500 "giấy phép con", cứ ba tháng lại phải xin lại một lần. Chúng tôi đã đề nghị Thủ tướng Phan Văn Khải xóa bỏ. Ông thành lập tổ công tác thi hành Luật Doanh nghiệp, mời nhiều chuyên gia, cán bộ có kinh nghiệm để thảo luận và kiến nghị.
Qua đó mới thấy, việc thực hiện Luật Doanh nghiệp thực sự là một sự thay đổi tư duy. Nếu trong chiến tranh, chúng ta huy động cả phụ nữ đi thanh niên xung phong gỡ mìn, chiến sĩ ra trận, dân công lấy xe của mình để vận tải, không ai nghi ngờ hay phân biệt; thì nay, khi xây dựng Đất nước, lại xuất hiện những định kiến với kinh tế tư nhân, sợ ủng hộ kinh tế tư nhân là "mất lập trường".
Sau khi chúng tôi báo cáo về những giấy phép con, Thủ tướng Phan Văn Khải đã ký quyết định xóa bỏ 256 những giấy phép con đó. Điều đó đã làm thay đổi thái độ của bộ máy nhà nước, tạo điều kiện để kinh tế tư nhân phát triển.
Từ chặng đường đã qua và những bài học của quá khứ, ông nhìn nhận thế nào về mục tiêu tăng trưởng kinh tế hiện tại?
Theo tôi, với tình hình hiện nay, để đạt mục tiêu tăng trưởng ít nhất 8% là không dễ dàng, và đạt được mức tăng trưởng hai chữ số trong những năm tới đây thì lại càng một thách thức lớn, đòi hỏi phải phấn đấu, phải thay đổi tư duy mạnh mẽ.
Việt Nam cần một cuộc Đổi mới lần hai, và công cuộc đổi mới này đã được Tổng Bí thư Tô Lâm phát biểu, xác định chúng ta phải tạo ra một kỷ nguyên vươn mình, sáng tạo và có một khu vực kinh tế tư nhân năng động, mạnh mẽ. Bây giờ, chúng ta cần có tinh thần dấn thân hy sinh rất mạnh mẽ, tương xứng với những hy sinh, chiến đấu mà cha ông ta đã trải qua.
Ở Hồng Kông, Đài Loan, tôi đã thấy một giảng viên đại học có đến 3-4 chức. Người này vừa là giảng viên, vừa là cố vấn cho một công ty tư nhân, lại vừa đi làm thuê cho một công ty nước ngoài khác. Ông ấy làm những việc đó rất bình thường, với lịch chi chít 12-14 tiếng mỗi ngày.
Ví dụ này để nói rằng, chúng ta cần tiết kiệm thời gian hơn, đổi mới sáng tạo mạnh mẽ hơn và phải tạo động lực để huy động tốt hơn tiềm năng tri thức, sáng tạo của nước ta. Bên cạnh đó là tạo điều kiện, động viên và hoan nghênh cán bộ của chúng ta sẵn sàng làm 2–3 việc, không phải giấu giếm.
Nghị quyết 68 xác định đưa kinh tế tư nhân trở thành một động lực quan trọng nhất của nền kinh tế. Vậy với thực trạng thành lập doanh nghiệp hiện nay, ông có đánh giá gì?
Trong quá khứ cũng như hiện tại, doanh nghiệp Việt Nam đã có sự vươn lên và phát triển mạnh mẽ. Nước ta có 101 triệu dân, nhưng chỉ có khoảng 900.000 doanh nghiệp hoạt động - tức số doanh nghiệp trên đầu người còn quá ít. Để trở thành một quốc gia giàu mạnh, chúng ta phải tạo điều kiện để có thêm nhiều doanh nghiệp đăng ký và hăng hái hoạt động.
Nước ta có 5,2 triệu hộ kinh doanh. Đây là những hộ kinh tế phi chính thức, giúp ta xóa đói giảm nghèo nhưng không thể hội nhập quốc tế, tận dụng 17 Hiệp định Thương mại Tự do đã ký kết. Các hộ này cũng không phải tuân thủ các quy định về kế toán, thống kê, chứng từ, biên lai, không nộp thuế theo hạch toán thu - chi mà nộp theo thuế khoán. Bộ Tài Chính đang thúc đẩy thay đổi tình trạng này.
Việt Nam đặt mục tiêu đến năm 2023 có 2 triệu doanh nghiệp. Vì vậy, theo tôi cần nâng 5,2 triệu hộ kinh doanh trở thành doanh nghiệp. Nhà nước phải ủng hộ họ bằng cách áp dụng kinh tế số, công khai minh bạch, có thêm tổ chức hỗ trợ; cái gì dân chưa biết thì mời họ đi học, bồi dưỡng thêm.
Bên cạnh đó, kinh tế tư nhân muốn phát triển thì bộ máy phải thay đổi, cần xem xét tạo điều kiện cho cán bộ khoa học, nghiệp vụ có thể làm nhiều việc - cho họ vừa có thể làm ở cơ quan nhà nước, vừa tham gia các hoạt động tư vấn cho các doanh nghiệp. Như vậy, khu vực tư nhân ở Việt Nam sẽ năng động hơn rất nhiều.
Đồng thời, cần tạo sự liên kết giữa các doanh nghiệp trong nước với doanh nghiệp quốc tế, tổ chức các khóa bồi dưỡng cho các doanh nhân. Hiện nay, chúng ta đã có nhiều hiệp hội, cần tạo điều kiện để các hiệp hội đó hoạt động hiệu quả, động hiệu quả hơn nữa.
Hơn bao giờ hết, chúng ta cần trở lại với tinh thần: "nhìn thẳng vào sự thật, làm rõ sự thật, nói đúng sự thật" của Đại hội VI. Hãy phân tích không chỉ thành tích, kết quả hay viễn cảnh tốt đẹp, mà quan trọng là phải nhìn thẳng vào sự thật, rằng chúng ta còn yếu kém ở điểm nào.
Với tinh thần "nhìn thẳng vào sự thật", theo ông, điểm hạn chế nhất của doanh nghiệp Việt Nam là gì?
Trước hết, tôi rất hoan nghênh tinh thần khởi sự kinh doanh của người Việt Nam, họ đã dám vượt qua khó khăn, vượt qua thành kiến, vượt qua sự sợ hãi. Tuy nhiên, từ năm 1986 đến nay, doanh nghiệp nước ta vẫn còn những nhược điểm:
Thứ nhất, đó là chậm kết nối, khi mức độ hợp tác và tương tác giữa các doanh nghiệp còn thấp. Tôi lấy ví dụ, một trang trại có nhà kính trồng hoa, rau, quả có thể kết nối với nhà hàng, với doanh nghiệp xuất khẩu để kết nối hiệu quả theo chuỗi giá trị.
Tôi có biết một doanh nghiệp đã liên kết với Nhật Bản. Phía đối tác yêu cầu trang trại phải lắp camera trong nhà kính, để họ có thể giám sát mọi hoạt động từ bón phân, phun thuốc cho đến quá trình thu hoạch - chỉ cần mở hệ thống lên, phía Nhật Bản biết ngay sản phẩm được làm ra thế nào. Nhờ vậy, đối tác sẵn sàng mua toàn bộ hoa, rau, củ quả của trang trại, miễn là quy trình sản xuất minh bạch.
Do đó, hãy mạnh dạn liên kết, mạnh dạn chia sẻ để cùng phát triển, tránh tình trạng kinh doanh thiếu minh bạch, không trung thực. Đó chính là vấn đề cần khắc phục.
Thứ hai, không ít các đại gia lớn lên nhờ chênh lệch giá đất. Chúng ta rất cần sự liên kết chặt chẽ giữa doanh nghiệp và bộ máy nhà nước, nhưng phải là sự liên kết công khai, minh bạch. Ngoài ra, cũng cần sự liên kết giữa doanh nghiệp với các trường đại học, với các viện nghiên cứu, thúc đẩy đổi mới, sáng tạo, nâng cao năng lực cạnh tranh của sản phẩm, dịch vụ chúng ta tạo ra.
Kể từ Đổi mới 1986, doanh nghiệp nước ta ngày càng khẳng định vị thế của mình trên trường quốc tế. Ông có đánh giá gì về sức cạnh tranh của tư nhân Việt Nam ở thời điểm hiện tại?
Sức cạnh tranh của doanh nghiệp tư nhân Việt Nam trên thị trường quốc tế đã có sự cải thiện và vươn lên, nhưng cần nhìn vào tỷ lệ sản phẩm được sản xuất và sáng tạo thực sự tại Việt Nam.
Theo tôi quan sát, phần đóng góp của doanh nghiệp trong nước vào chuỗi giá trị vẫn chủ yếu dừng lại ở những khâu giản đơn, giá trị thấp. Trong khi đó, ở các khâu có hàm lượng công nghệ, kỹ thuật cao, sự tham gia của nước ta vẫn còn rất hạn chế.
Vì vậy, phải hết sức nghiêm túc và chính xác trong việc đánh giá xem mình thực sự đã làm được gì. Tôi nghĩ rằng, điều mà các doanh nghiệp tư nhân cần hướng tới là tạo ra giá trị gia tăng có hàm lượng công nghệ, kỹ thuật cao hơn, với đổi mới, sáng tạo, và mang dấu ấn thực chất của Việt Nam.
Ông nghĩ họ có làm được không?
Tôi tin rằng họ có thể bị làm được nếu có sự hợp tác với các viện nghiên cứu, các trường đại học.
Điều này có thể nhìn rõ qua trường hợp của CTCP Bóng đèn Phích nước Rạng Đông. Từ một doanh nghiệp Nhà nước, họ đã chuyển mình mạnh mẽ khi trở thành công ty cổ phần, đồng thời chủ động hợp tác với trường Đại học Bách khoa Hà Nội và các chuyên gia trong nhiều lĩnh vực.
Cụ thể, họ hợp tác với Đại học Bách Khoa tạo ra ngôi nhà thông minh. Tại đây, người dùng có thể điều khiển hệ thống điện trong ngôi nhà từ xa: bật tắt đèn, theo dõi tình trạng an toàn, đóng cửa khi trời mưa hay xử lý khi quên tắt thiết bị. Nhờ sự kết nối đó, Rạng Đông không chỉ sản xuất bóng đèn như trước, mà còn bước vào lĩnh vực công nghệ cao với những sản phẩm thông minh.
Đó là minh chứng rõ ràng cho việc đổi mới sáng tạo hoàn toàn có thể thực hiện được nếu doanh nghiệp tư nhân biết kết hợp sức mạnh nghiên cứu – đào tạo của các trường đại học, viện nghiên cứu với nhu cầu sản xuất thực tiễn. Và quan trọng hơn nữa, những sản phẩm như thế mang hàm lượng công nghệ cao, sáng tạo rất đáng quý trọng và cũng in đậm dấu ấn Việt Nam.
Nhà nước cần làm gì để khu vực kinh tế tư nhân phát triển mạnh mẽ hơn, thưa ông?
Từ Đổi mới 1986 đến nay, tôi thấy chúng ta cần một Nhà nước tự cải cách mạnh mẽ hơn. Đó phải là Chính phủ điện tử, là sự công khai minh bạch, là sự hợp tác chặt chẽ với người dân.
Thứ nhất, tôi thấy rằng tất cả những gì Nhà nước làm cho tư nhân từ trước đến nay vẫn còn dè dặt và khiêm tốn. Đồng thời, chúng ta cũng phải thay đổi tư duy: nếu có một tập đoàn trong nước đủ khả năng liên kết, vươn xa, thì cần mạnh dạn đứng ra ủng hộ, thậm chí trợ cấp cho họ, giúp họ phát triển vững mạnh ngay trên quê hương mình.
Thứ hai, chúng ta cần thực hiện Đổi mới lần hai. Trong bối cảnh kinh tế số, phải đẩy mạnh công khai minh bạch và có các quy định rõ hơn về công khai, minh bạch. Bên cạnh đó, cần xem xét, giảm thiểu những quy định không cần thiết.
Thứ ba, cần có chiến lược phát triển thị trường Việt Nam ở nước ngoài. Chúng ta cần đầu tư nghiên cứu nhu cầu của họ, cử cán bộ đi nghiên cứu để có thể xâm nhập thị trường ở Trung Đông, Nam Mỹ hay châu Phi. Tất cả những nơi ấy cần được điều tra kỹ lưỡng, ngoại giao cũng phải nghiên cứu về kinh tế, thu hút đầu tư, thu hút khách hàng, để giúp doanh nghiệp tư nhân mở rộng thị trường.
Hiện nay, chúng ta đã buôn bán tới nhiều quốc gia, nhưng giá trị gia tăng thực sự của Việt Nam ở đó là bao nhiêu? Chúng ta không thể tự mãn, không thể tự hài lòng.
Một mặt, chúng ta rất tự hào, biết ơn, nhưng mặt khác, cần nhìn sang Hàn Quốc. Tại sao xuất phát điểm giống ta, mà nay họ đã vượt lên? Như chuyện văn hóa, họ có thể xuất khẩu cả phim ảnh để kiếm tiền. Văn hóa của Việt Nam cũng có thể như vậy, hoàn toàn có thể thương mại hóa, xuất khẩu phim ảnh được và người dân cần tự hào với điều đó.
Cuối cùng, trải qua 80 năm kinh tế Việt Nam, với 40 năm Đổi mới, ông kỳ vọng khu vực kinh tế tư nhân sẽ đóng vai trò như thế nào trong chặng đường sắp tới?
Tôi rất mong Việt Nam sẽ sớm có 2 triệu doanh nghiệp; đồng thời, cũng mong khu vực kinh tế tư nhân sẽ thực sự trở thành động lực phát triển năng động, mạnh mẽ, sáng tạo trong thời kỳ cách mạng công nghiệp 4.0, chứ không chỉ dừng lại ở việc giàu lên nhờ chênh lệch đất đai.
Hiện nay chúng ta rất thiếu trường đại học, bệnh viện có trình độ quốc tế. Vì vậy, tôi mong rằng sẽ có những chính sách khuyến khích, ưu đãi để tư nhân đầu tư nhiều hơn vào bệnh viện, trường đại học chất lượng cao.
Hãy nhìn vào những mô hình như Bệnh viện Pháp Việt hay VinUni (nơi có chất lượng, uy tín, thậm chí thu hút cả sinh viên nước ngoài) để tổng kết kinh nghiệm và nhân rộng những bài học hay. Chúng ta hãy cố gắng xây dựng một vài Đại học Oxford và một vài Đại học Harvard của chúng ta.