Ở Nhật Bản, nơi nhịp sống đô thị gắn liền với ánh đèn sáng xuyên đêm của các cửa hàng tiện lợi như 7-Eleven, FamilyMart hay Lawson từ lâu không chỉ là điểm mua hàng nhanh mà còn là biểu tượng của trật tự, năng suất và tinh thần phục vụ bất tận.
Thế nhưng, phía sau lớp vỏ hoàn hảo đó, mô hình vận hành 24/7 đang rạn nứt. Áp lực nhân lực, chi phí lao động leo thang và những ràng buộc từ hợp đồng nhượng quyền đang khiến chính nền tảng của “hiệu quả Nhật Bản” trở nên mong manh.
Cái bẫy 24/7
Khi Akiko mất chồng, một quản lý cửa hàng 7-Eleven ở Oita, cô mới biết anh đã không nghỉ ngày nào trong suốt gần 16 tháng. Cơ quan chức năng xác nhận cái chết của anh là do làm việc quá sức, một trường hợp “làm việc đến chết” (karoshi) điển hình.
“Chính anh ấy đã nhiều lần nói với chủ cửa hàng rằng công việc quá khó khăn và anh ấy muốn nghỉ việc. Nhưng không có đủ nhân viên, và vì anh ấy là quản lý nên không có ai thay thế”, cô Akiko ngậm ngùi.
Theo tờ Financial Times (FT), chồng của Akiko không phải là cá biệt. Hơn 50.000 cửa hàng của 7-Eleven, FamilyMart và Lawson vận hành suốt ngày đêm khắp Nhật Bản đang sống trong vòng xoáy tương tự: thiếu nhân sự, không thể đóng cửa, không thể nghỉ ngơi, nhưng vẫn phải duy trì lợi nhuận cho tập đoàn mẹ.
Từ lâu, chuỗi cửa hàng tiện lợi (konbini) đã trở thành biểu tượng của Nhật Bản hiện đại: gọn gàng, sạch sẽ, phục vụ tận tâm, mở cửa 24/7 và sẵn sàng cung cấp mọi thứ từ cơm nắm đến hóa đơn điện nước. Nhưng đằng sau ánh đèn không bao giờ tắt ấy là một hệ thống nhượng quyền đang rạn nứt, nơi sức ép lao động, chi phí và mô hình kinh doanh cũ kỹ đang dần đẩy nhiều người vào ngõ cụt.
Hệ thống cửa hàng tiện lợi Nhật Bản, vốn được xem là “hạ tầng xã hội” hiện đại, đang phải trả giá cho chính mô hình đã giúp nó phát triển thần kỳ. Sự phụ thuộc gần như tuyệt đối vào các hợp đồng nhượng quyền khiến gánh nặng tài chính và vận hành dồn hết lên vai các chủ cửa hàng, những người không được coi là nhân viên, nhưng cũng không thực sự là doanh nhân tự do.
Với người tiêu dùng, cửa hàng tiện lợi mở suốt ngày đêm là điều hiển nhiên. Với chủ cửa hàng, đó là nghĩa vụ được quy định trong hợp đồng và là cái bẫy không lối thoát. Họ chịu chi phí thuê nhân viên, điện nước, hàng tồn, mà không có quyền định giá hay giảm giờ hoạt động.
Dù các chuỗi lớn từng cam kết linh hoạt hơn sau làn sóng phản đối năm 2019, thực tế cho thấy đa số vẫn buộc phải mở cửa đủ 24 giờ, vì nếu giảm thời gian hoạt động, họ có thể mất hỗ trợ, bị xem là “vi phạm tinh thần hợp tác”.
Trong khi đó, chi phí lao động tăng đều mỗi năm, còn khả năng tuyển người lại ngày càng khó. Tình trạng già hóa dân số khiến lực lượng lao động trẻ sụt giảm, và công việc ca đêm trở thành lựa chọn ít ai muốn nhận.
Một số cửa hàng phải trả mức lương cao gấp rưỡi ban ngày, nhưng vẫn không đủ người. Không ít chủ cửa hàng buộc phải tự làm ca đêm, nhiều người làm việc hơn 300 giờ mỗi tháng, trong đó có hàng chục giờ không lương.
Theo Công đoàn Chuỗi Cửa hàng Tiện lợi, hàng nghìn chủ cửa hàng đang kiệt sức vì thiếu nhân lực. Việc thuê thêm người gần như bất khả thi khi mức lương tối thiểu tăng, còn công ty mẹ không chia sẻ thêm lợi nhuận. Một số chủ phải làm việc 80–100 giờ mỗi tuần, nhiều người thừa nhận họ làm thêm hàng chục giờ không lương để giữ cửa hàng khỏi lỗ.
Các chuỗi lớn như 7-Eleven, FamilyMart và Lawson vận hành dựa trên mô hình chia lợi nhuận mà trong đó, phần lớn lợi nhuận gộp (40–70%) thuộc về công ty mẹ. Phần còn lại không đủ để chủ cửa hàng tăng lương, thuê thêm người hay tái đầu tư.
Một khảo sát nội bộ của Seven & i Holdings, tập đoàn sở hữu 7-Eleven, cho thấy 90% chủ cửa hàng lo lắng trước việc tăng lương tối thiểu và kế hoạch mở thêm 1.000 cửa hàng mới. Khi doanh thu chỉ tăng 0,8% mỗi tháng, việc mở rộng trở nên nghịch lý: càng nhiều cửa hàng, áp lực càng lớn.
Các tập đoàn phản ứng bằng cách đẩy mạnh tự động hóa: máy thanh toán tự phục vụ, hệ thống đặt hàng AI, robot lau dọn. Tuy nhiên, công nghệ chỉ giải quyết phần ngọn. Cốt lõi của vấn đề nằm ở cấu trúc chia sẻ lợi nhuận, nơi rủi ro được “xã hội hóa” cho hàng chục nghìn chủ cửa hàng nhỏ lẻ, trong khi lợi nhuận được tập trung ở thượng tầng.
Mô hình đã cũ
Seven & i Holdings, tập đoàn mẹ của 7-Eleven, đang chịu sức ép lớn nhất. Sau khi từ chối thương vụ thâu tóm trị giá 46 tỷ USD của Alimentation Couche-Tard, công ty phải đối mặt với doanh số trì trệ: chỉ tăng 0,8% mỗi tháng, kém xa FamilyMart và Lawson. Trong khi đó, kế hoạch mở thêm 1.000 cửa hàng mới đến năm 2030 lại khiến 90% chủ cửa hàng hiện tại lo lắng, họ sợ bị cạnh tranh ngay trong cùng hệ thống.
Một khảo sát nội bộ của Seven & i cho thấy đa số chủ cửa hàng đều lo ngại về mức lương tối thiểu tăng và chi phí xã hội mới dự kiến áp dụng năm 2026. Nếu không có thay đổi căn bản, nhiều người dự báo mô hình 24/7 sẽ không thể duy trì.
Không chỉ là câu chuyện của một ngành bán lẻ, sự rạn nứt này phản chiếu giới hạn của một mô hình từng là niềm tự hào quốc gia. Tinh thần làm việc Nhật Bản, biểu tượng của sự bền bỉ, kỷ luật và phục vụ tận tâm, giờ đây đang bị đặt câu hỏi khi cái giá phải trả là sức khỏe và mạng sống của con người.
Tăng trưởng doanh số của 7-Eleven chậm hơn so với đối thủ
Các chuyên gia cảnh báo, nếu không cải tổ hợp đồng nhượng quyền và phân bổ lại lợi nhuận hợp lý, làn sóng đóng cửa có thể lan rộng. Một số tập đoàn đã tính đến việc chuyển sang mô hình “mega-franchise”, nơi một chủ sở hữu vận hành nhiều cửa hàng, nhằm giảm chi phí quản lý. Tuy nhiên đó cũng là bước đi mạo hiểm, vì đòi hỏi vốn lớn và rủi ro tập trung, điều mà các chủ cửa hàng nhỏ không có.
Trong khi các tập đoàn nói về “tự động hóa” và “tăng năng suất”, nhiều chủ cửa hàng chỉ mong có thể nghỉ một ngày mỗi tuần. Câu chuyện của Akiko không chỉ là nỗi đau cá nhân mà là lời cảnh báo cho cả một hệ thống: một nền kinh tế không thể gọi là hiệu quả nếu nó dựa vào việc con người bị bào mòn đến kiệt sức.
Quay trở lại với câu chuyện của Akiko, người phụ nữ mất chồng này cho biết điều cô sợ nhất là những bi kịch như của chồng sẽ tiếp diễn, âm thầm và lặp lại.
“Tôi nghĩ có lẽ vẫn còn nhiều người giống như chồng tôi, cứ làm mãi mà không có ai thay thế”, cô Akiko lo lắng.
Những cửa hàng sáng đèn suốt đêm vẫn là một phần của văn hóa Nhật. Nhưng đằng sau ánh sáng ấy là những ca làm việc nối tiếp nhau không nghỉ, những khoản lỗ ẩn mà người lao động âm thầm gánh chịu. Nếu Nhật Bản không tái định hình mô hình nhượng quyền thì “konbini”, vốn là niềm tự hào một thời, có thể trở thành biểu tượng của một thời đại đã qua.
*Nguồn: FT, Fortune, BI