Cảnh tượng này không phải lần đầu xuất hiện và chắc chắn sẽ không phải lần cuối. Đằng sau những hàng người dài chờ đợi là một câu hỏi: Chính sách an sinh như nhà ở xã hội cuối cùng nên thuộc về ai? Người đến sớm nhất? Người may mắn nhất? Hay người cần nhất?
Trong xã hội hiện đại chúng ta thường nói về sự chênh lệch giàu nghèo qua tiền bạc, bất động sản, hay học vấn. Nhưng ít ai nhắc đến một dạng bất bình đẳng tinh vi hơn đó là bất bình đẳng về thời gian. Người giàu có thể mua thời gian bằng cách thuê người làm việc nhà, giao hàng, chăm con. Người nghèo phải tự làm mọi thứ thậm chí làm nhiều công việc cùng lúc để kiếm đủ sống. Nghịch lý là càng nghèo càng ít thời gian rảnh.
Khi cơ chế tiếp cận nhà ở xã hội dựa trên khả năng có mặt dù là xếp hàng hay đến lấy số nó vô tình biến thời gian rảnh thành một lợi thế cạnh tranh. Và lợi thế này không thuộc về người nghèo nhất. Thực tế cho thấy những người làm một số ngành nghề không thể nghỉ việc để đi xếp hàng. Trong khi đó người có thể đi xếp hàng thì tuy đủ điều kiện theo giấy tờ nhưng chưa chắc đã là người cần nhất. Đây không phải chỉ là vấn đề của một dự án mà là bất cập hiện nay trong việc đăng ký mua nhà ở xã hội. Hiện nay việc phân phối nhà ở xã hội đang gặp phải ba trở ngại lớn.
Một là cơ chế ai đến trước được trước. Cơ chế này tạo ra bất bình đẳng ngầm. Khi các dự án cho phép người dân xếp hàng hoặc đăng ký theo thứ tự, nguyên tắc này nghe có vẻ công bằng nhưng thực chất lại thiên vị. Một công nhân nhà máy làm ca đêm, một người mẹ đơn thân phải chăm con nhỏ hay một shipper thu nhập theo ngày họ không thể bỏ việc để đi xếp hàng cả ngày. Trong khi đó người có thời gian rảnh, có gia đình hỗ trợ hoặc thậm chí thuê người xếp hàng hộ lại dễ dàng giành được suất. Kết quả là những người thực sự cần nhất lại không tiếp cận được cơ hội.
Hàng trăm người xếp hàng mua nhà xã hội thuộc khu Kim Chung, Hà Nội. Ảnh: Phan Thiên
Hai là thiếu hệ thống xác định và ưu tiên người có nhu cầu thực sự. Việt Nam chưa xây dựng được tiêu chí minh bạch để xác định ai khó khăn hơn, ai cần được ưu tiên. Làm sao đo lường chính xác mức độ khó khăn? Ai sẽ quyết định tiêu chí? Và quan trọng nhất là làm sao ngăn chặn gian lận khi người ta có thể làm giả giấy tờ để chứng minh mình nghèo hơn? Sự thiếu vắng này khiến việc phân phối rơi vào tình trạng mơ hồ, dựa vào may rủi nhiều hơn nhu cầu thực tế.
Ba là cơ chế thị trường len lỏi vào chính sách xã hội. Khi không có quy tắc rõ ràng, yếu tố ai có điều kiện hơn bắt đầu chi phối. Dịch vụ xếp hàng thuê, hỗ trợ làm hồ sơ mọc lên như nấm. Người có tiền có thể mua được thuận tiện trong khi người nghèo phải tự mình vật lộn. Nếu để cơ chế thị trường hoàn toàn chi phối thì nhà ở xã hội sẽ mất đi bản chất xã hội và trở thành hàng hóa thương mại.
Singapore là một quốc gia nhỏ với nguồn lực đất đai hạn chế, nhưng lại được đánh giá là một trong những nơi có hệ thống nhà ở công cộng hiệu quả nhất thế giới. Ở đó người dân không phải thức trắng đêm xếp hàng chờ đợi, cũng không phải tranh giành, chen lấn để có được cơ hội mua nhà. Bí quyết của họ là gì? Một hệ thống ưu tiên rõ ràng dựa trên nhu cầu thực tế khi thu nhập càng thấp, điểm càng cao. Có con nhỏ, có cha mẹ già phụ thuộc thì được cộng điểm.
Hệ quả là một hệ thống lai tạp không rõ bản chất. Tên gọi là nhà ở xã hội nhưng cách phân phối thì vừa dựa vào thứ tự đến trước, vừa phụ thuộc vào may rủi như bốc thăm, vừa bị ảnh hưởng bởi yếu tố thị trường, mà lại thiếu hệ thống ưu tiên người thực sự khó khăn. Kết quả là không ai hài lòng. Người nghèo thật sự vẫn không mua được nhà, những người đủ điều kiện thì hoang mang trước sự hỗn loạn, và niềm tin vào chính sách công ngày càng bị xói mòn.
Cảnh hàng trăm người thức trắng đêm tranh giành suất nhà ở xã hội không chỉ phản ánh nguồn cung khan hiếm. Nó còn cho thấy một hệ thống chưa thực sự đặt người yếu thế lên hàng đầu. Nhà ở xã hội là chính sách an sinh, không phải là may rủi hay đặc quyền của người biết thông tin sớm, có thời gian rảnh.